Karbon monoksit renksiz, kokusuz ve tatsız bir gaz olup karbon içeren yakıtların eksik yanması ile ortaya çıkar. Birincil bir hava kirleticisidir. Oksijen eksikliği, tutuşma sıcaklığı, yüksek sıcaklıkta gazın kalıcılık zamanı ve yanma odası türbülansı gibi etkenlerden birinin eksikliğinde tam olmayan bir yanma sonucunda CO2 yerine meydana gelmektedir. Kararlı bir gaz olan karbon monoksitin atmosferde kalıcılık süresi iki aydan fazladır. Karbon monoksit havanın ortalama mol ağırlığına yakın mol ağırlığında bir gaz olup, hem kaynaklandığı nokta etrafında iyi dağılmayan, hem de renksiz ve kokusuz olması dolayısı ile varlığı fark edilemeyen bir kirleticidir.
Karbon monoksitin kaynakları doğal ve yapay olarak iki grupta toplanır. Her yıl bitkilerin çürümesi sonucu meydana gelen metan gazının oksidasyonundan 3,5 trilyon ton CO oluştuğu hesaplanmaktadır. Metanın doğal şartlarda oksidasyonu en büyük karbon monoksit kaynağıdır. Toplam karbon monoksit emisyonunun yüzde 53 ünü antropojenik kirletici kaynaklar oluşturmaktadır.
Karbon monoksitin pik konsantrasyonları, trafiğin yoğun olduğu sabah ve akşam saatlerinde gözlenmektedir. Özellikle çok yoğun karbon monoksit konsantrasyonları hareket halindeki taşıtların içinde, garajlarda ve trafik akışının fazla olduğu bölgelerde tespit edilmektedir. Atmosferdeki ortalama CO konsantrasyonu 0,1-0,5 ppm’dir.
Ulusal Hava Kirleticileri Emisyon Envanteri CO Emisyonları
Motorlu taşıtlarda karbon monoksitin egzoz gazında bulunmasının temel sebebi yakıta karşılık gelen oksijenin az olması, karışımın homojen olmamasıdır. Karbon monoksit emisyonları, benzin motorlu taşıtlarda dizel motorlu taşıtlara göre daha yüksek seviyelerde ortaya çıkmaktadır.
Karbon monoksit, zehirli bir gazdır. Kalp ve beyin gibi vücut organlarına ve dokularına oksijen ulaşma kapasitesini düşürür. Karbon monoksit, hemoglobine bağlanarak kanda karboksihemoglobin (COHb) oluşmasına yol açar. Böylelikle dokulara oksijen taşınmasını engelleyerek kısa sürede boğulmaya yol açabilir. Karbon monoksit kirliliği, kalp hastaları için ciddi sağlık riskleri oluşturur.
Kandaki COHb Seviyesi ve Etkileri
| COHb Seviyesi (%) | Görünen Etkiler |
|---|---|
| 1’den az | Tesir yok |
| 1-2 | Davranış bozuklukları |
| 2-5 | Merkezi sinir sisteminin etkilenmesi; zaman kavramının bozulması, görüş niteliği ve parlaklığın azalması |
| 5-10 | Kalp ve akciğer fonksiyonlarının değişmesi |
| 10-80 | Koma, solunum durması, ölüm |
Karbon monoksitten zehirlenen çoğu kişi grip olduğunu zannederek yanılır. Takip eden etkisi bilinçsizlik, solunum hastalığı ve ölümdür. Karbon monoksit, özellikle 0-18 yaş arası astımlı çocuklar üzerinde etkilidir. Karbon monoksitin sağlık üzerindeki en önemli etkisi; kalp ve beyin gibi canlı organizmalara oksijen verme kapasitesini azaltmasıdır. Kalp hastası kişiler, karbon monoksit kirliliğine özellikle hassastırlar.
Karbon monoksit hamile kadınlarda; çocuk düşürmeye, ölü çocuk doğurmaya, düşük ağırlıklı çocuk doğurmaya, erken çocuk ölümüne sebep olabilir.
Kaynaklar
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı
KUNT Fatma, 2014, Bulanık Mantık ve Yapay Sinir Ağları Yöntemleri Kullanılarak Konya İl Merkezi Hava Kirliliği Modellenmesi, Doktora Tezi, Konya
BAYAT Cuma, Hava Kirlenmesi ve Kontrolü Ders Notları
TÜNAY Olcay, ALP Kadir, 1996, Hava Kirlenmesi Kontrolü, İstanbul Ticaret Odası,
TECER Lokman Hakan, 2011, Hava Kirliliği ve Sağlığımız, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, s.15-29